Lê (họ)
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Lê (
chữ Hán:
黎) là một
họ phổ biến ở
Việt Nam (xem bảng).
Lê (黎) cũng là một họ ở
Trung Quốc, họ này thường xuất hiện ở miền Nam Trung Quốc (
Quảng Đông -
Hồng Kông). Tuy âm Hán-Việt của họ này chỉ có một cách đọc là "Lê" nhưng trong các ngôn ngữ phương Tây, họ "Lê" (
Hán tự: 黎;
bính âm:
Lí; thường được viết là:
Li,
Lai hoặc
Le) có thể bị nhầm lẫn với họ Lý (
Hán tự: 李;
bính âm:
Lǐ; thường được viết là:
Li hoặc
Lee).
Về nguồn gốc họ Lê ở Việt Nam theo gia phả của dòng họ này, thủy tổ
họ Lê là người Việt từ thời khai thiên lập địa bắt đầu với dân tộc
Lạc Việt đến
Đại Việt.
Tại Trung Quốc, có các thuyết sau về nguồn gốc của họ Lê (黎) tại quốc gia này:
Họ Lê với việc xây dựng Miền đồng bằng Sông Hồng
Những người họ Lê xuất hiện sớm trong lịch sử
* Thời Hai Bà Trưng (40 – 43)
Các nữ tướng quê phân bố ở vùng đồng bằng sông Hồng.
1.
Lê Chân - nữ tướng miền biển: Khởi nghĩa ở An Biên, Hải Phòng.
2.
Lê Thị Hoa - Nữ tướng anh hùng: bà người đạo Sơn Nam, huyện Thiên Bản, nay về tỉnh Nam Hà. Bố là Lê Thái và mẹ là Dương Thị Tạo.
3.
Lê Ngọc Trinh
- Đại tướng: Hai chị em Ngọc Thanh và Ngọc Trinh là con gái của ông bà
Lê Hoàn (ông lang Lũng Ngòi). Ông bốc thuốc, bà làm ruộng. Người ở trang
Lũng Ngòi, Gò May và Đàm Luân nay là xã Lũng Hòa, huyện Vĩnh Tường,
Vĩnh Phú.
4.
Lê Thị Lan - Tướng quân: Khởi nghĩa ở Đường Lâm - Sơn Tây.
Một số dòng họ Lê lâu đời nhất
Họ Lê Đột- Phong Mỹ-Xuân Tân-Thọ Xuân-Thanh Hóa
Dòng tộc Lê Đột là một dòng họ lớn của Việt Nam. Dòng họ đã có mặt rất sớm trên đất nước
Đại Việt (cách ngày nay trên ngàn năm). Dòng họ đã sinh ra nhà vua Lê Hoàn lập nên triều
Tiền Lê và nhà vua
Lê Lợi lập nên triều
Hậu Lê. Đó là các triều đại nổi tiếng trong lịch sử Việt Nam.
Tổ tiên dòng họ Lê Đột có đến 3 giả thuyết:
- Tổ tiên dòng họ Lê Đột là dân bản địa thuộc dòng Việt cổ có quan hệ khá gần gũi với người Mường bản địa (cụ Lê Luyến có hai người con được phong tước hiệu là Đạo Lương, Đạo Lường theo tước hiệu Lang đạo thuộc xứ Mường Phúc địa cổ).
Cụ tổ Lê Đột định cư ở thôn
Phong Mỹ vào khoảng
thế kỷ thứ 9. Ông là người đầu tiên khai phá, lập làng, sắc phong thời Hậu Lê có câu: “...Lê Quan Sát quản cư thử ấp Thuần Mỹ thôn”.
[2]
Theo tài liệu của Lê Túc (hậu duệ dòng Lê Lợi): Cụ
Lê Đột sinh Lê Lộ. Lê Lộ sinh hai con trai là Lê Thái Vương (sinh Lê Hoàn phát triển thành nhà Tiền Lê) và
Lê Luyến (
Lê Quan Sát). Lê Luyến sinh ba con trai:
Lê Đại Lương (Đạo Lương),
Lê Đức (tự là Nhân Đức) phát triển thành dòng họ Lê ở Phong Mỹ và
Lê Nhân Lương (Đạo Lường phát triển thành nhà Hậu Lê-Lê Lợi).
Nhánh này lập nên nhà Tiền Lê kéo dài 29 năm (980-1009). Nhà vua
Lê Hoàn có 11 hoàng tử và một con nuôi đều được phong vương trấn trị ở
Phù Đái (
Hải Phòng),
Phong Châu (
Phú Thọ),
Phù Lan –
Đằng Châu –
Mạc Liên (
Hưng Yên), Ngũ huyện gia –
Cổ Lãm (
Bắc Ninh),
Đỗ Động (
Hà Tây cũ),
Vũ Lũng (
Thanh Hóa),
Diễn Châu (
Nghệ An).
Do tranh giành quyền lực nội bộ, để tránh bị hại nhiều hoàng tử và gia
đình bỏ trốn chạy không để lại dấu vết. Hiện nay chỉ mới xâu chuỗi được
Lê Tần (xuất hiện đời
Nhà Trần) và nhánh
Lê Long Việt gồm các chi:
Lê Bá Anh,
Lê Danh.
Lê Bá Em,
Lê Đắc (và 2 chi thất truyền) cư ngụ tại thôn Phương La Đông (
Xá Đông) xã Tam Giang huyện
Yên Phong tỉnh Bắc Ninh.
Thủa ban đầu dòng họ Lê (Lê Luyến rồi Lê Đức) có hai đến ba chi, quây
quần bên nhau ở khu Ngõ Thượng, thôn Phong Mỹ (đó là gò đất cao nhất
làng có độ cao so với mặt biển là 10m, không bị ngập lụt do sông Cầu
Chày gây ra hằng năm). Sau này dòng họ phát triển thành năm chi ở thôn
Phong Mỹ, gồm các chi: Lê Hữu, Lê Bá, Lê Đình, Lê Văn, Lê Viết và một
chi “họ Đồng chiêm” ở Đồng Văn (Đông Sơn Thanh Hóa).
Con cháu dòng họ Lê Luyến-Lê Đức ở cố định làm ruộng tại thôn Phong
Mỹ. Chỉ có một số ít rời khỏi làng đi nơi khác (như chi Lê Viết có người
lập nghiệp ở Đông Sơn, Thanh Hóa, chi Lê Đình có người đi lập nghiệp ở
Hà Nội).Chi Lê Đình, Lê Bá thường có nhiều con cháu học hành đỗ đạt cao,
một số người làm quan thời Trần, thời hậu Lê. Chi Lê Hữu, Lê Văn, Lê
Viết thường có con cháu tham gia các chức sắc địa phương.
Nhánh này lập nên nhà Hậu Lê kéo dài 356 năm (từ 1428 đến 1788). Từ 3
chi ở Lam Sơn (Thọ Xuân, Thanh Hóa). Cuối thời Hậu Lê phát triển liên
tiếp 30 đời (143 gia đình) phân bổ từ ngoài Bắc vào đến miền Trung (
Quảng Nam).
Qua các thời kỳ phong kiến,
Pháp thuộc
và sau cách mạng tháng 8, con cháu dòng họ Lê Đột đã không ngừng đóng
góp vào việc giữ nước, xây dựng và phát triển đất nước, xứng đáng với
truyền thống vinh quang của dòng tộc. Ngày nay (
thế kỷ 20 và
21)
con cháu hậu duệ nhà Lê Đột định cư trên nhiều tỉnh kéo dài từ ngoài
Bắc đến trong Nam. Nhiều con cháu họ Lê Đột đã trở thành các chiến sỹ,
lãnh tụ cách mạng, các tướng lĩnh quân đội, các nhà khoa học, kỹ thuật,
các nhà hoạt động
chính trị -
xã hội, các
nhà nghiên cứu, các
nhà văn,
nhà thơ...có danh tiếng, các doanh nhân thành đạt.
Họ Lê thôn Phương La Đông (Xà Đông), Tam giang, Yên Phong, Bắc Ninh
Hậu duệ của Hoàng đế
Lê Trung Tông trốn chạy về
Ngã Ba Xà cách đây đã hơn 1000 năm. Trong phả tộc ở thôn
Phương La Đông (
Xà Đông), xã
Tam giang, huyện
Yên Phong, tỉnh
Bắc Ninh có ghi như sau: vợ vua Lê Trung Tông “đã cùng một số thân thuộc trốn chạy về
Vũ Bình Khẩu
lánh nạn, rồi sinh con và định cư ở đây, dần dần phát triển thành một
dòng họ lớn”. Tại thôn Phương La Đông (Xà Đông) hiện còn lưu giữ tộc phả
của 6 chi thuộc hậu duệ Hoàng Đế Trung Tông, đó là các chi Lê Bá, Lê
Danh, Lê Đắc và 3 chi khác đã bị thất truyền. Ông tộc trưởng Lê Bá Duyệt
cho biết đến nay đã có 38 đời của dòng họ ông sinh sống trên dải đất
dọc sông Cầu này
[3].
Như vậy con cháu Lê Hoàn đã có mặt ở khu vực Ngã Ba Xà hơn 1000 năm.
Việc hậu duệ vua Trung Tông cùng các trung thần nhà Tiền Lê về Vũ Bình
Khẩu, nơi rất gần thành
Đại La cho thấy họ vẫn nuôi hy vọng thực hiện điều mong ước của Lê Hoàn là dời đô về Thăng Long để xây dựng một nước
Đại Cồ Việt hùng mạnh.
Chính các đại sư cùng về Ngã Ba Xà, những người đã từng đi chiến trận
với Lê Hoàn và cùng chịu đựng gian khổ với hậu duệ của đức vua, họ là
những trí thức thời bấy giờ chứ không phải ai khác đã viết và ngâm lên
bài thơ “Nam quốc sơn hà” và tham gia đánh tan quân
Tống trên bờ
sông Như Nguyệt.
Họ Lê với Quá trình Nam tiến
Năm 982, Lê Hoàn cử Ngô Tử Canh và Từ Mục đi sứ Chiêm Thành bị vua
Chiêm bắt giữ. Lê Hoàn tức giận, “sai đóng chiến thuyền, sửa binh khí,
tự làm tướng đi đánh, chém Bê Mi Thuế tại trận. Chiêm Thành thua to. Bắt
sống được quân sĩ nhiều vô kể, cùng là kỹ nữ trong cung trăm người và
một nhà sư người Thiên Trúc, lấy các đồ quý đem về, thu được vàng bạc
của báu kể hàng vạn; san phẳng thành trì, phá hủy tông miếu, vừa một năm
thì trở về kinh sư”. Các nghiên cứu thống kê cho thấy, trong vòng 26
năm trị vì, Lê Hoàn là người đặc biệt quan tâm đến vùng đất phía nam, đã
tiến hành 6 hoạt động quân sự lớn ở đây trong số 10 hoạt động quân sự
lớn suốt thời gian trị vì của ông, vua đích thân cầm quân đánh dẹp sự
nổi dậy của các thế lực cát cứ và xâm lấn, không chỉ bảo vệ vững chắc
miền biên giới, mà còn trực tiếp chuẩn bị cho quá trình Nam tiến của
người Việt, mở rộng thêm cương giới lãnh thổ của quốc gia Đại Việt.
Tháng 2 năm Kỷ Dậu (1069), vua Lý Thánh Tông thân chinh đi đánh Chiêm
Thành. Tin cậy, trước khi đi nhà vua trao quyền điều khiển chính sự ở
triều đình cho Ỷ Lan Lê Thị Yến nguyên phi. Ra trận, vua đánh mãi không
được, bèn "đem quân về đến châu Cư Liên (Tiên Lữ,Hưng Yên), thì nghe tin
Nguyên phi giúp việc nội trị, lòng dân cảm hóa hòa hợp, trong cõi vững
vàng, tôn sùng Phật giáo, dân gọi là bà Quan Âm, vua nói: "Nguyên phi là
đàn bà còn làm được như thế, ta là nam nhi lại chẳng được việc gì hay
sao!". Bèn quay lại đánh nữa, bắt được vua nước ấy là Chế Củ và 5 vạn
người dân... Năm sau (1070), Chế Củ xin đem đất ba châu: Địa Lý, Ma
Linh, Bố Chính (tức vùng Quảng Bình và Quảng Trị) để chuộc tội. Lãnh thổ
Đại Việt lại được mở rộng đến tận Quảng Trị ngày nay, trong đó có công
lớn của ỷ lan Lê Thị Yến.
Tháng 11 năm Kỷ Tỵ (1389), quân Chiêm Thành theo đường sông Hồng tiến
đánh Thăng Long, Thượng hoàng Trần Nghệ Tông sai Trần Khát Chân(vốn là
người họ Lê) đem quân Long Tiệp đi chặn giặc.Ngày 23 tháng Giêng năm
Canh Ngọ (1390), ông cho phục binh ở ngã ba sông Hải Triều và sông Nhị
Hà. Được hàng tướng Chiêm Thành chỉ cho chiếc thuyền của vua Chiêm, ông
tập trung hỏa pháo nhằm bắn vào thuyền Chế Bồng Nga. Thuyền vua Chiêm
trúng đạn, Vua Chiêm Thành chết tại trận, quân Chiêm tan vỡ. Ông cho cắt
đầu Chế Bồng Nga đem về Bình Than báo tin thắng trận. Sau chiến công
này, ông được phong làm Long Tiệp Bổng thần Nội vệ Thượng tướng, tước Vũ
tiết quan Nội hầu. Cuộc chiến đấu có một ý nghĩa rất lớn là: không cho
Chiêm Thành hung hăng lấn chiếm bờ cõi Việt Nam, trong đó công lớn nhất
thuộc về Trần Khát Chân là người vốn mang họ lê của Lê Đại Hành.
Năm 1452, Ma Ha Quý Do được vua Minh Đại Tông phong làm quốc vương
Chiêm Thành. Sau đó Quý Do bị Bàn La Trà Duyệt, người ở Thị Nại sát hại
và cướp ngôi. Trà Duyệt chết, truyền ngôi cho em là Trà Toàn (Pau
Kubah). Trà Toàn được sử sách Việt Nam mô tả là: “hung hãn, hoang dâm,
bạo ngược”. Trà Toàn bỏ tiến cống nhà Lê, thường xâm lấn biên giới phía
nam Đại Việt. Năm 1470, Trà Toàn sai sứ thần sang cầu viện nhà Minh,
thân hành đem 10 vạn quân thủy, bộ cùng voi ngựa đến đánh úp Hóa Châu.
Viên tướng trấn giữ Hóa Châu Phạm Văn Hiển chống không nổi, phải đóng
cửa thành chống giữ, cho người phi ngựa đem văn thư cáo cấp về kinh đô
Thăng Long. Tháng 10 năm 1470, vua Lê Thánh Tông sai Nguyễn Đình Mỹ và
Quách Đình Bảo đem việc Chiêm Thành đánh úp biên giới sang báo cáo với
nhà Minh. Lê Thánh Tông quyết định chinh phạt, sát nhập lãnh thổ Chiêm
Thành vào Đại Việt. Ông bá cáo với dân chúng trong nước biết một cách
công khai và rõ ràng về lý do xuất quân, bằng chiếu thư đánh Chiêm. Ông
thân chinh cầm 200.000 quân tiến vào đất Chiêm Thành. Tháng 3 năm 1471,
kinh đô Đồ Bàn của Chiêm Thành thất thủ. Theo Đại Việt Sử Ký Toàn Thư,
hơn 30.000 người Chiêm bị bắt, trong đó có vua Trà Toàn. 40.000 lính
Chiêm Thànhđã tử trận. Bấy giờ 1 tướng Chiêm là Bô Trì Trì chạy về đất
Phan Lung, cử sứ sang cống và xin xưng thần với Đại Việt. Theo Việt Nam
Sử Lược, vua Thánh Tông có ý muốn làm cho Chiêm Thành yếu đi, mới chia
đất Chiêm ra làm 3 nước, phong 3 vua: 1 nước gọi Chiêm Thành, 1 nước nữa
là Hóa Anh và 1 nước nữa là Nam Phan. Sau khi Trà Toàn bị bắt, em là
Trà Toại trốn vào núi, sai người sang cầu cứu nhà Minh và xin phong
vương. Được tin, Lê Thánh Tông sai Lê Niệm đem 3 vạn quân vào đánh, Trà
Toại bị bắt giải về kinh. Về sau, vua nhà Minh sai sứ sang bảo Lê Thánh
Tông phải trả đất cho Chiêm Thành, nhưng ông nhất quyết không chịu. Sau
chiến thắng, Lê Thánh Tông thực hiện chính sách mới, bình định và Việt
hóa dân chúng người Chiêm Thành và sát nhập lãnh thổ miền bắc Chiêm
Thành (từ đèo Hải Vân tới bắc Phú Yên ngày nay) vào Đại Việt. Tháng 6
năm 1471, lãnh thổ miền bắc Chiêm Thành được lập thành thừa tuyên Quảng
Nam và vệ Thăng Hoa.
Cuộc chiến tranh có rất nhiều ý nghĩa lớn lao là:
- Làm suy yếu Chiêm Thành đến kiệt quệ không còn khả năng xâm lấn.
- Tạo tiền đề cho các chúa Nguyễn sau này bình định hết miền Nam Việt Nam như ngày nay.
Có thể khẳng định rằng: Trong quá trình Nam Tiến kéo dài suốt 700 năm
của dân tộc ta: Ở thời kì nào, triều đại nào cũng có những người mang
họ Lê có công trong việc bình định, việt hóa phương nam làm cho lãnh thổ
ta được cường thịnh và phát triển lâu dài.
Những người Việt Nam họ Lê nổi tiếng
Các vua nhà Tiền Lê
Các vua nhà Hậu Lê
- Thời Lê sơ
- Thời Lê trung hưng
Những người họ lê khác
- Lê Chân: Nữ tướng thời Hai Bà Trưng, người có công khai khẩn lập nên vùng đất đời sau phát triển thành thành phố Hải Phòng ngày nay.
- Lê Quý Đôn, nhà bác học thời Lê-Trịnh
- Lê Duẩn, Tổng bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam
- Lê Hồng Phong (1902 – 6 tháng 9 năm 1942) là Tổng bí thư thứ 2 của Đảng Cộng sản Đông Dương từ 1935 đến 1936.
- Lê Đức Anh: Đại tướng, nguyên Chủ tịch nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam từ năm 1992 đến tháng 12 năm 1997.
- Lê Trọng Tấn: Đại tướng, Tổng tham mưu trưởng Quân Đội Nhân Dân Việt Nam, Thứ trưởng Bộ Quốc Phòng Việt Nam từ 6/1978-1986.
- Lê Văn Lương: Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng ban tổ chức Trung ương Đảng, Bí thư Thành ủy Hà Nội.
- Lê Hồng Anh: Đại tướng, Bộ trưởng Bộ Công an Việt Nam.
- Lê Doãn Hợp: Nguyên Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Việt Nam.
- Lê Công Tuấn Anh, (nam) diễn viên điện ảnh Việt Nam.
- Lê Cung Bắc, diễn viên, đạo diễn, Nghệ sĩ ưu tú
- Lê Dung, Nghệ sĩ nhân dân
- Lê Văn Dũng: Đại tướng, Bí thư Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam, Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị Quân đội Nhân dân Việt Nam.
- Lê Khả Kế (1918-2000), Nhà Từ điển học hàng đầu của Việt Nam.
- Lê Hoàng, đạo diễn điện ảnh của Việt Nam
- Lê Minh Hương: Thượng tướng, nguyên Bộ trưởng Bộ Công an Việt Nam
- Lê Văn Hưu, nhà sử học đời nhà Trần, tác giả bộ Đại Việt sử ký nay không còn nhưng được sử gia Ngô Sĩ Liên đã dựa vào để soạn bộ Đại Việt sử ký toàn thư
- Lê Văn Khôi, thủ lĩnh cuộc nổi dậy chống lại nhà Nguyễn ở thành Phiên An
- Lê Văn Lan, Giáo sư sử học.
- Lê Quang Linh, ca sĩ dòng dân ca Việt Nam.
- Lê Thế Trung,
Thiếu tướng Quân đội nhân dân Việt Nam, GS.TSKH, Thầy thuốc nhân dân,
Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân, Giám đốc Học viện Quân Y, Giám đốc
sáng lập Viện Bỏng Quốc Gia, Chủ tịch danh dự Hội Bỏng Việt Nam.
- Lê Huy Ngọ, Nguyên Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (Việt Nam), Nguyên Trưởng Ban Phòng chống Bão lụt Trung ương.
- Lê Khả Phiêu, nguyên Tổng Bí thư Đảng cộng sản Việt Nam
- Lê Văn Thiêm: nhà toán học Việt Nam.
- Lê Đức Thọ, Chính khách Việt Nam, người Việt Nam đầu tiên và duy nhất đạt giải Nobel Hòa bình.
- Lê Đức Thúy, Tiến sĩ, cựu thống đốc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam
- Lê Hữu Trác: tức Hải Thượng Lãn Ông, danh y Việt Nam
- Lê Bá Khánh Trình, nhà toán học Việt Nam.
- Lê Tự Quốc Thắng: HCV IMO lần thứ 23/1982, Giáo sư tại Viện Công nghệ Georgia, Hoa Kỳ.
- Lê Hùng Việt Bảo: 2 HCV IMO các năm 2003-2004.
- Lê Xuân Tùng: nguyên Bí thư Thành ủy Hà Nội, Ủy viên Bộ Chính trị Ban chấp hành TW Đảng Cộng sản Việt Nam khoá VII.
- Lê Lai: Tướng của Lê Lợi đã liều mình cứu Lê Lợi
- Lê Huỳnh Đức: huấn luyện viên bóng đá, cựu danh thủ bóng đá Việt Nam
- Lê Công Vinh: Cầu thủ bóng đá xuất xắc, đắt giá nhất Việt Nam năm 2009.
- Lê Thụy Hải: huấn luyện viên bóng đá nổi tiếng của Việt Nam.
- Lê Phụng Hiểu: Người có công lớn phò vua Lý Thái Tông lên ngôi hoàng đế
- Lê Văn Thịnh: Thủ khoa đầu tiên trong lịch sử thi cử Việt Nam
- Lê Văn Long: Võ tướng Hữu quân Đô đốc triều Quang Trung.
- Lê Văn Duyệt: Công thần thời nhà Nguyễn
- Lê Duy Mật: Hoàng tộc nhà Lê người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa chống lại chúa Trịnh suốt 30 năm
- Lê Ngọc Hân: Công chúa con vua Lê Hiển Tông, hoàng hậu của vua Quang Trung
- Lý Tự Trọng: Tên thật là Lê Văn Trọng là nhà cộng sản nổi tiếng trong lịch sử Việt Nam
- Ỷ Lan: Tên thật là Lê Thị Yến vợ vua Lý Thánh Tông, mẹ vua Lý Nhân Tông bà là người rất giỏi trị nước
- Như Quỳnh: Tên thật là Lê Lâm Quỳnh Như, ca sĩ hải ngoại, gốc Quảng Trị.
- Lê Ích Mộc: Trạng nguyên Việt Nam
- Lê Nại: Trạng nguyên Việt Nam
- Hồng Nhung:Ca sĩ Việt Nam
- Lê Quang Liêm: Kì thủ cờ vua có hệ số elo cao nhất việt nam
- Trần Bình Trọng: hậu duệ của Lê Đại Hành
- Trần Khát Chân: hậu duệ của Lê Đại Hành
- Lê Thanh Hải: bí thư thành ủy thành phố Hồ Chí Minh
- Lê Lộng: khai quốc công thần nhà Hậu Lê
- Lê Văn Linh: khai quốc công thần nhà Hậu Lê
- Lê Thạch: Cháu gọi Lê Lợi bằng chú, là công thần đời Hậu Lê
- Lê Quýnh: Trung thần thời Lê Mạt
